मतदान आणि मतमोजणी प्रक्रिया कशी पार पडते ? 

उत्तर प्रदेश, उत्तराखंड, पंजाब, मणिपूर आणि गोव्यात सर्व टप्प्यातील मतदान १० फेब्रुवारी ते ७ मार्च या कालावधीत पूर्ण झाले आहे. आता उद्या म्हणजेच १० मार्च रोजी मतमोजणी होणार आहे. याआधीही उत्तर प्रदेशात पोस्टल बॅलेट आणि ईव्हीएमवरून गदारोळ सुरू झाला आहे. या पार्श्वभूमीवर पोस्टल बॅलेटपासून ते ईव्हीएम मशीन म्हणजे काय ? मते कशी मोजली जातात, मतमोजणीची प्रक्रिया नेमकी कशी असते? मतदानानंतर एव्हीएमच नेमकं काय होतं? असे अनेक प्रश्न आपल्याला पडतात. चला तर मग,  अगदी सोप्या भाषेत ही संपूर्ण प्रक्रिया जाणून घेऊया.  

१. किती प्रकारचे मतदान केले जाते?
२. ईव्हीएम मतदान कसे होते आणि वीवीपॅट म्हणजे काय?
३. पोस्टल बॅलेट म्हणजे काय?
४. पोस्टल बॅलेटद्वारे मतदान कसे केले जाते?
५. पोस्टल बॅलेटद्वारे कोणाला मतदान करता येईल?
६. मतदानानंतर ईव्हीएमचे काय होते?  
७. पोस्टल मतपत्रिका मतमोजणी केंद्रापर्यंत कशी पोहोचते?
८. मतमोजणीपूर्वी काय होते ?  
९ . मतमोजणीच्या दिवशी काय होते?
१०. ईव्हीएमद्वारे मोजणी कशी केली जाते?
  
१. सध्या देशात दोन प्रकारच्या मतदानाची तरतूद आहे. प्रथम इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र म्हणजेच ईव्हीएमद्वारे आणि दुसरे पोस्टल बॅलेटद्वारे.

२. सध्या देशात दोन प्रकारच्या मतदानाची तरतूद आहे. प्रथम इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र म्हणजेच ईव्हीएमद्वारे आणि दुसरे पोस्टल बॅलेटद्वारे.इलेक्‍ट्रॉनिक व्होटिंग सिस्टीम म्हणजेच ईव्हीएमद्वारे लोक मतदान केंद्रावर पोहोचल्यानंतरच मतदान करतात. व्होटर व्हेरिफाईड पेपर ऑडिट ट्रेल (वीवीपॅट) ईव्हीएमच्या शेजारी असते. ते पूर्णपणे काचेच्या फलकांनी झाकलेले असते. ही काच पारदर्शक असते. जेव्हा मतदार मतदान करतात, त्यानंतर फक्त सात सेकंदांसाठी दिसणारी स्लिप तयार होते. त्यावर उमेदवाराचे नाव आणि मतदाराने मतदान केलेल्या पक्षाचे निवडणूक चिन्ह असते. त्यानंतर ते बॉक्समध्ये पडते. मतदारांना स्लिप दिली जात नाही.
३. पोस्टल मतपत्र हे पोस्टल मतपत्र आहे. हे १९८० च्या दशकातील पेपर बॅलेट पेपरसारखेच आहे. जे लोक त्यांच्या नोकरीमुळे त्यांच्या मतदारसंघात मतदान करू शकत नाहीत त्यांच्याद्वारे निवडणुकीत याचा वापर केला जातो. जेव्हा हे लोक टपालाच्या मदतीने मतदान करतात तेव्हा त्यांना सर्व्हिस व्होटर किंवा गैरहजर मतदार असेही म्हणतात. निवडणूक आयोगाने पोस्टल बॅलेटद्वारे मतदान करण्याचा अधिकार काही ओळखीच्या लोकांनाच दिला आहे.
४. निवडणूक आयोगाकडून फॉर्म १३-बी मध्ये दिलेल्या सूचनेनुसार मतदार त्यांच्या पसंतीच्या उमेदवाराच्या नावासमोर क्रॉस (X) किंवा चेक मार्क (V) लावून मतपत्रिकेवर आपले मत देतात.
चिन्हांकित मतपत्रिका नंतर लहान लिफाफ्यात ठेवली जाते आणि लिफाफ्यात बंद केली जाते. या लिफाफ्यावर फॉर्म १३-बी असे लेबल असते.  पुढे, मतपत्रिकेचा अनुक्रमांक फॉर्म १३-B वर लिफाफ्यावर दिलेल्या जागेवर नोंदवला जातो, जर त्यावर आधीच छापलेला नसेल तर. 
त्यानंतर, फॉर्म १३-A मध्ये दिलेली घोषणा भरली जाते आणि नियुक्त केलेल्या अधिकाऱ्याने स्वाक्षरी करून प्रमाणित केली जाते. 
पहिल्या बंद लहान लिफाफ्यात (फॉर्म १३-बी) आणि दुसरा फॉर्म १३-ए मधील घोषणा मोठ्या लिफाफ्यात ठेवून सीलबंद केली जाते.
फॉर्म १३-C चे लेबल मोठ्या लिफाफ्यावर चिकटवले जाते आणि त्यावर स्वाक्षरी केली जाते.
लिफाफा (फॉर्म १३-सी) रिटर्निंग ऑफिसरला (आरओ) उपलब्ध पोस्टल माध्यमातून परत केला जातो.
५. लष्करी, निमलष्करी दल
. निवडणूक कर्तव्यावर असलेले कर्मचारी
. देशाबाहेर काम करणारे सरकारी अधिकारी
. प्रतिबंधात्मक अटकेतील लोक (कैद्यांना मतदानाचा अधिकार नाही.)
. 80 वर्षांवरील मतदार (नोंदणी आवश्यक आहे)
. अपंग व्यक्ती (नोंदणी करावी लागेल.)
. पत्रकार (ही सुविधा यावर्षी देण्यात आली आहे. त्यांनाही नोंदणी करावी लागेल.)
. रेल्वेसह अत्यावश्यक सेवांमध्ये गुंतलेल्या इतर 11 विभागांच्या सरकारी कर्मचाऱ्यांनाही यावेळी परवानगी देण्यात आली आहे.
६. मतदान संपल्यानंतर, मतदान अधिकारी कडेकोट बंदोबस्तात मतमोजणी केंद्रावरील स्ट्राँग रूममध्ये ईव्हीएम ठेवतात. या संपूर्ण प्रक्रियेदरम्यान रिटर्निंग ऑफिसर म्हणजेच आरओ व्यतिरिक्त उमेदवार, निवडणूक प्रतिनिधी, मतमोजणी एजंटसह इतर प्रशासकीय अधिकारी आहेत. संपूर्ण प्रक्रियेचे व्हिडिओ रेकॉर्डिंग केले जाते. मतमोजणी एजंट आणि उमेदवारांचे एजंट यांच्यात तारेचे कुंपण आहे. मतमोजणी हॉलमध्ये मोबाईलवर बंदी असते. 
७. पोस्टल बॅलेटद्वारे मतदान करणारा मतदार विहित नमुन्यातील मतपत्रिका थेट संबंधित जिल्ह्याच्या रिटर्निंग ऑफिसरकडे पोस्टाद्वारे पाठवतो. रिटर्निंग ऑफिसर सीलबंद लिफाफा न उघडता मतपेटीत ठेवतात. मतपेटी निश्चित वेळेवर मतमोजणीच्या ठिकाणी स्ट्राँग रूममध्ये जमा केली जाते. मग तो मोजणीच्या दिवशीच उघडतो.
८. . मतमोजणीपूर्वी उमेदवारांचे प्रतिनिधी मतमोजणीच्या ठिकाणी बंदोबस्त ठेवतात.
. मतदानानंतर आणि मतमोजणीपूर्वी ईव्हीएम मशीन आणि पोस्टल बॅलेट स्ट्राँग रूममध्ये ठेवल्या जातात.  . मोजणीच्या ठिकाणीच हे स्ट्राँग रूम बांधण्यात आलेले असते. . सुरक्षितता आणि पारदर्शकतेसाठी सीसीटीव्ही बसवलेले असतात. पोलीस आणि सशस्त्र दल तैनात असते.  याशिवाय विविध राजकीय पक्ष आणि उमेदवारांच्या वतीने अधिकृत एजंटही मतमोजणीच्या ठिकाणी देखरेखीसाठी उपस्थित राहतात.  . ईव्हीएम आणि पोस्टल मतपत्रिका स्ट्राँग रूममधून बाहेर काढता येत नाहीत. आपत्कालीन परिस्थितीत, ही प्रक्रिया उमेदवारांच्या उपस्थितीत केली जाऊ शकते.
९ . मतमोजणीच्या दिवशी वेगवेगळ्या टप्प्यात मतमोजणी होते. प्रत्येक टप्प्यात १४ ईव्हीएम उघडल्या जातात. . साधारणपणे, प्रत्येक बूथमध्ये एक ईव्हीएम असते आणि प्रत्येक बूथ सुमारे १२०० मतदारांसाठी बनविलेले असते. . ६०% ते ७०% मतदानानुसार प्रत्येक बुथवर ७५० ते ८५० मते पडतात.  त्यानुसार प्रत्येक फेरीत सुमारे १० हजार ते १२ हजार मते मोजली जातात. . ही मतांची संख्या सोयीस्कर लक्षात घेऊन निवडणूक आयोगाने प्रत्येक फेरीत १४ ईव्हीएमच्या मतांची मोजणी करण्याचे धोरण आखले आहे.
. मतमोजणी हॉलमध्ये बॉक्ससारख्या चौकटीत १४ टेबलांचा समावेश असतो.  प्रत्येक टेबलवर एका ईव्हीएमची मते मोजली जातात.
. या बॉक्सला एका बाजूला ब्लॅक बोर्ड असतो.  मतमोजणीच्या प्रत्येक फेरीनंतर सर्व उमेदवारांना मिळालेली मते या काळ्या फलकावर लिहिली जातात.
. बूथचे ईव्हीएम मशीन टेबलावर ठेवलेले असते. कोणत्या बूथवर मशिन कोणत्या टेबलवर ठेवायचे याचा तक्ता आधीच तयार केला जातो.
. सकाळी आठ वाजता मतमोजणीला सुरुवात होते. पोस्टल मतपत्रिका प्रथम मोजल्या जातात. 30 मिनिटांनंतर ईव्हीएमची मोजणी केली जाते. (तथापि, बिहार निवडणुकीच्या वेळी प्रथम ईव्हीएमची मोजणी करण्यात आली आणि नंतर पोस्टल मतपत्रिकांची मोजणी करण्यात आली. त्यामुळे मोठा गोंधळ झाला.)
१०. ईव्हीएम मशिनमध्ये असलेला रिजल्ट वन दाबला जातो, त्यानंतर कोणत्या उमेदवाराला किती मते मिळाली हे कळते. यासाठी दोन ते तीन मिनिटे लागतात.
. ते डिस्प्ले बोर्डवर फ्लॅश केले जाते. जेणेकरून १४ टेबलांवर बसलेले सर्व निवडणूक कर्मचारी आणि उमेदवाराचे एजंट पाहू शकतील. यालाच आपण ट्रेंड म्हणतो.
. सर्व १४ टेबलांवर उपस्थित असलेले मोजणी कर्मचारी प्रत्येक फेरीत फॉर्म १७- सी भरतात आणि एजंटच्या स्वाक्षरीनंतर आरओला देतात.
. आरओ प्रत्येक फेरीत मतमोजणी नोंदवतात. हा निकाल प्रत्येक फेरीनंतर काळ्या फलकावर लिहून लाऊडस्पीकरच्या मदतीने जाहीर केला जातो.
. मतमोजणीचा पहिला टप्पा पूर्ण झाल्यानंतर, रिटर्निंग ऑफिसर 2 मिनिटे थांबतात, जेणेकरून ज्या उमेदवाराला काही हरकत असेल त्यांना ती नोंदवता येईल.
. पुन्हा मतमोजणी करायची आहे की उमेदवाराला कोणताही गैरप्रकार होणार नाही याची खात्री द्यायची आहे, हे रिटर्निंग ऑफिसरवर अवलंबून आहे.
. प्रत्येक फेरीनंतर रिटर्निंग ऑफिसर राज्याच्या मुख्य निवडणूक अधिकाऱ्यांना निकालाची माहिती देतात.
कोणत्याही वादाच्या बाबतीत, वीवीपॅट स्लिप्स ईव्हीएममध्ये मिळालेल्या मतांशी जुळतात.